Ευγένιος Αντωνιάδης - ο σκακιστής αστρονόμος

Στις 20 Σεπτεμβρίου του 1909 η ατμόσφαιρα πάνω από το Παρίσι ήταν πεντακάθαρη, ιδανική για αστρονομικές παρατηρήσεις. Εκείνη η νύχτα έμελλε να σημαδέψει για πάντα την αντίληψη της επιστήμης για τη φύση του πλανήτη Άρη, βγάζοντάς την από μια πλάνη που βαστούσε δεκαετίες. Έχοντας στη διάθεσή του το γιγάντιο τηλεσκόπιο της εποχής, το Grand Lunette του Αστεροσκοπίου της Meudon κοντά στο Παρίσι, ο διάσημος Έλληνας αστρονόμος Ευγένιος Αντωνιάδης καταρρίπτει τη θεωρία των Τζιοβάνι Σκιαπαρέλλι και Πέρσιβαλ Λόουελ για τη δήθεν ύπαρξη καναλιών στον Άρη, που μέχρι τότε θεωρούνταν κατασκευάσματα ευφυούς εξωγήινης ζωής.

Το Αστεροσκοπείο της Meudon

Ο Αντωνιάδης μετά από τις παρατηρήσεις του έγραψε: «Η πρώτη ματιά που έριξα στον πλανήτη ήταν μια αποκάλυψη. Ο πλανήτης φαινόταν καλυμμένος από μια απέραντη και απίστευτη ποσότητα λεπτομέρειας, φυσικής και λογικής, ανώμαλης και διάστικτης, από την οποία η γεωμετρία έλαμπε δια της απουσίας της». Με άλλα λόγια είπε ότι το πολυδαίδαλο πλέγμα των ίσιων γραμμών, που είχε στοιχειώσει το μυαλό των επιστημόνων και ονόμαζαν «κανάλια» δεν ήταν τίποτα άλλο από ψευδαίσθηση, από οπτική απάτη.

Ο Σκιαπαρέλλι δεν το δέχτηκε. Το ίδιο κι ο Λόουελ. Κι έπρεπε να φτάσουμε στη δεκαετία του ’60 για να επικρατήσει πλήρως η άποψη αυτή, που γκρέμιζε οριστικά και αμετάκλητα έναν όμορφο μύθο.

Δυο χρόνια νωρίτερα, το 1907, γινόταν στο Παρίσι ένα μικρό διεθνές σκακιστικό τουρνουά. Στην πρώτη θέση του τουρνουά αυτού ισοβαθμούν με 6 βαθμούς σε 7 αγώνες ο μεγάλος Έλληνας αστρονόμος και ο κορυφαίος τότε στο παγκόσμιο σκακιστικό στερέωμα Αμερικανός πρωταθλητής Φρανκ Μάρσαλ! Με ένα βαθμό διαφορά ακολουθεί ο Ταρτακόβερ. Ο Αντωνιάδης νικάει και τους δύο. Η παρτίδα του με τον Μάρσαλ έχει διασωθεί:

Φρανκ Μάρσαλ-Ευγένιος Αντωνιάδης, Παρίσι 1907
1.δ4 δ5 2.γ4 ε6 3.Ιγ3 Ιζ6 4.Αη5 Αε7 5.ε3 Ιε4 6.Αxε7 Βxε7
7.γxδ5 Ιxγ3 8.βxγ3 εxδ5 9.Αδ3 Ιδ7 10.Ιζ3 O-O 11.O-O Πε8 12.γ4
δxγ4 13.Αxγ4 Ιβ6 14.Βγ2 Αζ5 15.Βxζ5 Ιxγ4 16.Πζγ1 Ιδ6 17.Βγ5 γ6
18.Παβ1 Ιε4 19.Βγ2 Παδ8 20.Ιε5 Ιδ6 21.Βα4 Ιβ5 22.Πxγ6 Ιxδ4
23.εxδ4 βxγ6 24.θ3 Πδ6 25.Ιxγ6 Βε4 26.Πγ1 Πη6 27.η4 θ5 28.Βγ2 Βζ3 29.Ββ3 Βζ4 30.Βγ3 θxη4 31.Ιε5 ηxθ3+ 32.Ρθ1 Βη5 0-1
Μπορείτε να δείτε την παρτίδα εδώ.

Μετά από την παρτίδα ο Αντωνιάδης δηλώνει:
«Μέχρι τώρα είχα λίγες ευκαιρίες να αντιμετωπίσω παίχτες πρώτης σειράς, έχω όμως μελετήσει πολύ. Αρχικά με το εξαιρετικό ΑΒΓ του σκακιού (ABC des Echécs) του Preti, κι έπειτα ακολουθώντας πιστά τις σοφές συμβουλές του δόκτορα Τάρας, τον οποίο θεωρώ έναν από τους καλύτερους σχολιαστές της εποχής μας, και του οποίου είμαι ένθερμος μαθητής».

Ο Ευγένιος Αντωνιάδης γεννήθηκε το 1870 στην Κωνσταντινούπολη και εκδήλωσε από πολύ νωρίς την κλίση του για την αστρονομία. Από την εφηβική του κιόλας ηλικία παρατηρούσε με ένα μικρό τηλεσκόπιο τους ουρανούς, έφτιαχνε σχέδια με τα όσα έβλεπε, και τα έστελνε στην Γαλλική Αστρονομική Εταιρεία. Τα σχέδιά του ήταν τόσο καλοφτιαγμένα που γρήγορα προσέλκησαν το ενδιαφέρον του διάσημου αστρονόμου της εποχής Καμίλ Φλαμαριόν, ο οποίος τον κάλεσε στο Παρίσι το 1893 και, απ’ ό,τι φαίνεται, γρήγορα τον έκανε βοηθό του. Το ενδιαφέρον του Αντωνιάδη, όπως και του δασκάλου του, εστιαζόταν κυρίως στον πλανήτη Άρη.

Ο χάρτης Αντωνιάδη και Φλαμμαριόν του Άρη (1896)

Είμαστε στην εποχή που η θεωρία Σκιαπαρέλλι-Λόουελ για την ύπαρξη καναλιών στον Άρη κυριαρχεί παγκοσμίως. Ο Αντωνιάδης τη συμμερίζεται και αυτός και συνεχίζει να την υποστηρίζει μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα. Όμως από το 1902 περίπου η άποψή του έχει αρχίζει να αλλάζει και δεν διστάζει να την ανακοινώσει, ερχόμενος πλέον σε αντίθεση με τη μεγάλη πλειοψηφία των συναδέλφων του. Ώσπου φτάσαμε στη μεγάλη ανακάλυψη του 1909.
Ο Αντωνιάδης συνέχισε να ασχολείται με την αστρονομία για πολλά χρόνια ακόμα. Το 1930 εκδίδεται το βιβλίο του La Planète Mars. Φεύγει από τη ζωή το 1944. Προς τιμήν του έχει δοθεί το όνομά του σε έναν κρατήρα του Άρη και έναν της Σελήνης.

Ο κρατήρας της Σελήνης που έχει το όνομά του

Στο παρακάτω διάγραμμα βλέπουμε την τελική φάση μιας παρτίδας του Αντωνιάδη που παίχτηκε το 1900 στο Παρίσι. Ο Αντωνιάδης παίζει με τα Μαύρα εναντίον ενός ερασιτέχνη:

Η παρτίδα συνεχίστηκε 32…Πxε5 33 Αxε8 Πxε1+ 34 Ρθ2 Αε4 και τα Λευκά εγκατέλειψαν.

Το 1909 κυκλοφορεί η φήμη ότι ο Αντωνιάδης έχει συναντήσει στην Αθήνα τους καλύτερους Έλληνες παίχτες της εποχής. Όμως ο Π. Γάσπαρης, ανάμεσα σε άλλους, το αρνείται. Αυτή είναι άλλη μια πληροφορία, δημοσιευμένη μάλιστα στο έγκυρο σκακιστικό περιοδικό La Stratégie, η οποία επιβεβαιώνει ότι ο Γάσπαρης είναι ο κορυφαίος ίσως σκακιστής στην Ελλάδα.

Πηγές:
Wikipedia, λίγα βιογραφικά
Οι σελίδες του Edward Winter, με παρτίδες, φωτογραφίες και πληροφορίες για τη σκακιστική του δραστηριότητα.
Άρθρο του William Sheehan σχετικό με την ιστορία της παρατήρησης του πλανήτη Άρη.
The life and times of E.M. Antoniadi, 1870-1944. Part I: an astronomer in the making
The life and times of E.M. Antoniadi, 1870-1944. Part II: The Meudon years
Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάνικα